|
буларни банданинг қудрат-иродаси билан эмас, балки банданинг қудрати ва иродаси вужудга келган вақтда яратади.
Мана шу қазо ва қадар масаласи, у ҳақда айтилган фикрлар хулосаси ҳам шу. Буни диққат билан кузатган киши баҳс ўз ўрнида бўлиши учун баҳс қурилаётган асосни билиш ниҳоятда зарурлигини англайди. Сўнгра мутлақ натижа эмас, балки баҳснинг асосидан кўзланган натижа рўёбга чиқади. Қазо ва қадардаги баҳснинг асоси банда феълини ўзи яратдими ёки Оллоҳ эканлигидаги банданинг феъли эмас. Ва Оллоҳнинг иродаси банданинг феълига тааллуқли, деб ва у бу ирода сабабли вужудга келиши зарурий эканлигидаги Оллоҳнинг иродаси ҳам эмас. Ва у Оллоҳ бандасини яқинда фалон ишни қилишини билиши ва илми уни иҳота қилиб олганлигидаги Оллоҳ Таолонинг илми ҳам эмас. Ва у банданинг феъли Лавҳул маҳфузда ёзиб қўйилганлиги, демак ёзилган нарсага мувофиқ бажариши зарурий эканлиги эмас. Ҳа, баҳс қуриладиган асос мутлақо бу нарсалар эмас. Чунки буларнинг бу мавзуга савоб ва жазо жиҳатидан алоқаси йўқ, балки буларнинг алоқаси йўқдан бор қилиш, барча мумкинотларга тааллуқли ирода ва барча нарсани иҳота қилувчи илм ва Лавҳул маҳфуз ҳар бир нарсани қамраб олганлиги жиҳатидандир. Ва бу алоқа эса феълга савоб бериш ва жазолаш мавзусидан алоҳида, бошқа мавзудир. Қазо ва қадар масаласи унинг асосига қурилаётган баҳс мавзуси феълга савоб ва жазо мавзусидир. Яъни, банда бир феълни, у яхшими ёки ёмонми, бажаришда мажбурми ёки ихтиёрлими? Ва унда бир феълни бажариш ёки бажармаслик ихтиёри борми ёки йўқми?
Бандаларнинг феълларини диққат билан кузатган киши инсон икки доира ичида яшаётганини кўради. Биринчисига инсон ҳукмрон бўлади. Ва бу инсоннинг тасарруф майдонида содир бўладиган ишлардир. Ва инсон бажараётган феъллар у доира майдонида инсоннинг хос ихтиёри билан содир бўлади. Иккинчиси инсонга ҳукмрон бўлади. Ва у инсон унинг майдонига тушиб қоладиган доирадир ҳамда инсоннинг дахли бўлмаган ҳолатда инсондан ёки инсонга воқе бўлган феъллар шу доира зимнида содир бўлади.
Инсонга ҳукмрон бўладиган доирада содир бўлаётган феълларнинг вужудга келишига инсоннинг дахли йўқ. Бу доира икки қисмдан иборат. Биринчиси вужуд қонуни ошкор тақозо қилган қисм, иккинчиси агар барча нарса вужуд қонунидан чиқиб кетмаса-да, вужуд қонуни ошкор тақозо қилмайдиган қисм. Аммо вужуд қонунлари тақозо қиладиган қисмда бу қонунлар инсонни ўзига бўйсундиради ва шунинг учун инсон унга мувофиқ мажбурий ҳаракатланади. Чунки коинот ва ҳаёт билан биргаликда, кечикмайдиган махсус қонунга мувофиқ ҳаракатланади. Шунинг учун ишлар бу доирада инсон иродасидан ташқарида содир бўлади ва у бу доирада ихтиёрий эмас, балки мажбурийдир. Чунки у бу дунёга ирода қилмасдан келди ва тезда ундан ирода қилмасдан чиқиб кетади; жисми билангина ҳавода учишга ва табиий ҳолатида сув тепасида юришга қодир эмас; ўзига кўз рангини яратиб олиши мумкин эмас ва на бош шаклини пайдо қила олади, на ўз жисми ҳажмини ўзгартира олади, буларнинг барчасини пайдо қилган зот Оллоҳ Таолодир. Яралган банданинг бунга алоқаси ҳам, таъсири ҳам йўқ. Чунки Оллоҳ Таоло борлиқ қонунини
57-бет
Бетлар: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166 167 168 169 170 171 172 173 174 175 176 177 178 179 180 181 182 183 184 185 186 187 188 189 190 191 192 193 194 195 196 197 198 199 200 201 202 203 204 205 206 207 208 209 210 211 212 213 214 215 216 217 218 219 220 221 222 223 224 225 226 227 228 229 230 231 232 233 234 235 236 237 238 239 240 241 242 243 244 245 246 247 248 249 250 251 252 253 254 255 256 257 258 259 260